ایران اسلامى با تاریخ درخشان مهد پرورش علماء، و دانشمندان بزرگ مسلمانى بوده است که به داشتن این ستارگان علم و فضیلت مباهات دارد.
یکى از این بزرگان علامه مولى احمد بن محمد مهدى نراقى، معروف به فاضل نراقى (م ۱۲۴۵ ق) است. وى در چهاردهم جمادى الثانى، در عهد سلطنت کریم خان زند در سال ۱۱۸۵ ق در خاندان علم و فضیلت در نراق دیده به جهان گشود.
وى دوران نوجوانى و جوانى را در شهر کاشان و در محضر پدر بزرگوارش محقق نراقى (م ۱۲۰۹ ق) حدود سالهاى ۱۱۹۰ تا ۱۲۰۵ در پانزده سال اواخر عمر پدر بزرگوارش ـ به تحصل دورههاى مقدمات، سطح و خارج گذراند و عمده تحصیل وى در این ایام مىباشد. وى درباره پدرش غالبا عبارت (من الیه فى جمیع العلوم استنادى) را بکار برده است.
از همان ابتدا وى با استعداد قوى و همت عالى و ذهن توانایى که داشت بسرعت مدارج علمى را طى نموده و خود شروع به تدریس معالم و مطول نمود.
وى در حالیکه در سال ۱۲۰۵ به درجه اجتهاد نائل شده بود همراه پدر بزرگوارش به عتبات عالیات مشرف و مراتب عالى تحصیلات حوزوى را در آنجا مىگذراند.
در آنجا از محضر بزرگانى همچون سید محمد مهدى بحرالعلوم (م ۱۲۱۲ق) سید على طباطبائى، صاحب الریاض (م ۱۲۳۱ق)، سید مهدى شهرستانى (م ۱۲۱۶ق)، شیخ محمد جعفر نجفى (م ۱۲۲۸ ق)، استفادههاى وافرى برده و به تدریس، تحقیق و تألیف مىپردازد (۱) هنوز بیش از چهار سال از اقامت وى در نجف اشرف نمىگذشت که به خاطر وفات پدر بزرگوارش در سال ۱۲۰۹ ق بناچار به کاشان باز مىگردد و به جاى پدرش مسؤلیت اداره حوزه علمیه، تدریس و خدمت به مردم آن سامان را به عهده مىگیرد.
حوادث سیاسى و اجتماعى زمان وى
دو جنگ بزرگ بین روسیه و ایران در سالهاى ۱۲۲۲ و ۱۲۴۱ ق که منجر به دو عهدنامه گلستان و ترکمانچاى شد از حوادث زندگانى وى مىباشد.
از دیگر حوادث زندگى وى قتل محمد خان قاجار در سال ۱۲۱۲ق است فتحعلى شاه که پس از او به حکومت رسید با توجه به ایمان دینى مردم و از باب مصلحت و براى مشروعیت دادن به حکومتش به دنبال جلب نظر علما بود وى در هنگام جلوس بر تخت سلطنت از شیخ جعفر نجفى معروف به کاشف الغطاء که از بزرگان فقها در زمان او بود اجازه گرفت و سپس از مولى احمد که بزرگترین شخصیت علمى و مرجع شیعیان ایران بود درخواست نمود که رساله عملیهاى را تألیف نماید تا به دستورات آن عمل شود مولى احمد به دلیل تمایل شاه رساله وسیله النجاه را در دو مجلد نوشته به او هدیه نمود.
پس از فرار نیروهاى ایرانى در جنگ سال ۱۲۱۹ و ۱۲۲۸ و به اشغال در آمدن بعضى از مناطق ایران به وسیله نیروهاى روسى و ظلم و اجحاف آنان به مردم علماى بزرگى همچون سید محمد مجاهد (م ۱۲۴۲ ق) و مولى احمد سید نصر الله استرآبادى، سید محمد تقى قزوینى (م ۱۲۷۰ ق) به دربار شاه رفته و از شاه خواستند که آنها را بیرون کند فتوى به جهاد دادند و گفتند هر کس از جهاد رو برگرداند گناه کرده و از شیطان تبعیت کرده است. (۲)
در نتیجه تلاش علما، شاه به جمع آورى نیرو و جنگ با آنان پرداخت اگر چه در ابتدا ایرانیان پیروز شدند و آنان را بیرون کردند اما به دلیل کمبود تجهیزات جنگى نیروهاى ایران شکست خوردند و در نتیجه معاهده ترکمانچاى به ایران تحمیل شد.
اگر چه در این جنگ ایرانیان موفق نشدند اما تلاش در مقاومت آنان با عده و تجهیزات کم در طول تاریخ به عنوان سند افتخار از مقاومت این مردم و تلاش علماى آگاه در برابر تهاجم بیگانه باقى ماند.
فرزندان
در مقدمه معراج السعاده چاپ امیر کبیر، فرزندان مولى احمد را دو پسر ذکر نمودهاند به نامهاى حاج ملا محمد معروف به حجت الاسلام و ملقب به خاتم المجتهدین که داماد میرزاى قمى صاحب قوانین بوده است.
و پسر دیگر وى نصیرالدین نام داشته که فردى فاضل و دانشمند و ادیب بوده و داراى تألیفات زیادى است. اما در کتاب مشاهیر کاشان و تاریخ اجتماعى کاشان، تعداد فرزندان ملا احمد ۸ نفر ذکر شده که همگى پسر و از فضلا بودهاند و نامهاى آنان را حاج ملا احمد، میرزا محمد نصیر، ملا محمد تقى، میرزا ابراهیم، حاج ملا محمد جواد، ملاهاشم، ملا محمد على، میرزا نصرالله و مهمترین آنها را حاج ملا محمد و حاج ملا محمد جواد ذکر نمودهاست.
اما آنچه در کتب تراجم دانشمندان و فقهاى شیعه ذکر شده ۴ پسر فاضل و دانشمند وى بدین شرح است: ملا محمد (۱۲۱۵ـ ۱۲۹۷ ق) معروف به عبدالصاحب، محمد نصیر (۱۲۱۹ـ ۱۲۷۳ق) ابوتراب (۱۲۲۱ـ ۱۲۶۲)، محمد جواد (۱۲۲۲ـ ۱۲۷۸ق) که تفصیل آثار و تألیفات آنان خواهد آمد.
اساتید
اگر چه در مقدمه کتاب عوائد الایام اساتید مولى احمد را فقط پدرش و آیه الله بحرالعلوم بیان شده است و آمده که انه لم یتلمذ عند احد غیر والده و بحر العلوم، بل کان صدیقا لهم و یروى عنهم بالاجازه و قدلقى البعض منهم خلال استفاره الى العتبات: فقط از پدرش و بحر العلوم درس گرفته است و با دیگران دوست بوده و مشایخ اجازه وى بودهاند و بعضى دیگر را در بین سفرهایش به عتباب عالیات ملاقات نموده است. ولى با توجه به عبارت روضات الجنات ج ۷/۲۰۲ که در ضمن نقل اجازهاش به بعضى از فقهاى بزرگ معاصرش آمده است ثم اخذ، حضره المجیز فى تفصیل سائر مشایخ شخصه العزیز و بداء منهم بالسید العلامه الطباطائى النجفى، ثم بالسید الفهامه العلائى الکربلائى، …
و با توجه به الذریعه ج ۱/۱۴۵ در مورد اجازه وى به آقا محمد على بن محمد باقر هزار جریبى (م ۱۲۴۵ق) آمده است قد ذکر المجیز فیها من مشایخه خمسه، والده و آیه الله بحر العلوم و میرزا مهدى الشهرستانى، صاحب الریاض و الشیخ الاکبر
و یا در پایان اجازهاش به برادرش محمد مهدى بن محمد مهدى که از اساتیدش تعبیر به مشایخى العظام و اساتیدى الکرام الذین هم آبائى الروحانیون دارد که نشان از تعداد بیش از دو نفر دارد، بنابراین بنظر مىرسد که اساتید وى بیش از دو نفر بودهاند اما از پدرش و آیه الله بحر العلوم بیش از دیگران استفاده نموده است.
شاگردانش
اگر چه شاگردان ملا احمد زیاد بودهاند و آنچنانکه در مقدمه کتاب خزائن وى، استاد علىاکبر غفارى نقل نموده که بیش از ۲۰ اجازه از وى موجود است که در نزد فاضل معاصر حسن نراقى موجود است (۳) اما نام بعضى از آنان که در دسترس مىباشند عبارتند از:
۱ـ شیخ مرتضى انصارى (م ۱۲۸۱ ق) وى بین سالهاى ۱۲۴۱ تا ۱۲۴۴ در اواخر عمر شریف مولى احمد از محضر وى استفاده نموده است.
۲ـ برادر فاضل و دانشمندش محمد مهدى بن محمد مهدى نراقى (م ۱۲۸۶ق) معروف به آقا بزرگ
۳ـ سید شفیع چابلقى (م ۱۲۸۰ ق)
۴ـ محمد حسن جاسبى
۵ـ فرزندش محمد بن احمد (م ۱۲۹۷ ق) ملقب به عبد الصاحب و معروف به حجه الاسلام، داماد محقق قمى
۶ـ برادرش میرزا ابوالقاسم کاشانى (م ۱۲۵۶ق)
وى در سلسله مشایخ بسیارى از متأخرین از طریق شاگردانش بخصوص شیخ مرتضى انصارى مىباشد که مىتوان از محدث نورى صاحب مستدرک الوسائل امام خمینى قده و مرحوم آیه الله عظمى نجفى مرعشى نام برد.
جایگاه علمى
مولى احمد نراقى در بین علماى قرون اخیر از جایگاه خاصى برخوردار است وى در علوم مختلف اصول فقه، فقه، حدیث، رجال، درایه، ریاضیات، نجوم، حکمت، کلام، اخلاق، ادبیات و شعر سرآمد علماى زمان خود بوده است.
هوش سرشار، سهولت فراگیرى علوم متعدد، عمق تحقیق و وسعت تتبع و عنایات خاص الهى، او را در طول تاریخ دانشمندان شیعه به عنوان فقیهى کم نظیر مطرح ساخته است.
وى از همان دوران جوانى مسئولیت مرجعیت و ریاست و زعامت دین و دنیاى مردم کاشان و قسمتهاى وسیعى از ایران را برعهده داشت و کلمات معاصرین و علماى پس از وى شاهد بر این مطلب مىباشد .
ابتکارات و ابداعات
اگرچه در زمان وى فقهاى بزرگ و مشهورى وجود داشتهاند اما شخصیت اجتماعى وى درکنار ابعاد دیگر، او را از دیگران ممتاز نموده است.
اشتغال به امور اجتماعى و سیاسى و سعى وى در طرح مباحث جدید فقهى به گونهاى که با مسائل مستحدثه هماهنگ باشد او را به فقیهى زمان شناس، مبتکر و مجدد که حقایق زمان خود را بخوبى درک مىکرد تبدیل کرده بود نمونههایى از درک عمیق از حقایق و تحقیق فراگیر وى را در کتاب عوائد الایام مىتوان دید طرح مبحث ولایت فقیه از نمونههاى بارز این ابتکارات مىباشد وى بر خلاف اکثر فقهاى قبل از خود به این بحث به صورت یک مسئله فرعى جزئى نگاه مىکردند و آن را در امور حسبیه و صرف موارد زکاه و خمس منحصر مىدیدند، بین حکومت اسلامى و مبحث ولایت فقیه جمع نموده و آن را به صورت مفصل و منسجم مطرح نموده است.
تألیفات: از مولى احمد تألیفات متعددى در علوم مختلف بجاى مانده است که عبارتنداز:
فهرست کتابهاى فقهى
۱ـ الاطعمه و الاشربه
۲ـ اسرار الحج
۳ـ الرساله العملیه
۴ـ الرسائل و المسائل
۵ـ حاشیه الروضه البهیه
۶ـ رساله الرضاع
۷ـ رساله فى منجزات المریض
۸ـ عوائد الایام من مهمات الاحکام
۹ـ القضاء و الشهادات
۱۰ـ مستند الشیعه فى احکام الشریعه
۱۱ـ مناسک حج
۱۲ـ وسیله النجاه
۱۳ـ هدایه الشیعه
۱۴ـ تذکره الاحباب
فهرست کتابهاى اصول فقه
۱ـ اجتماع امر و نهى
۲ـ اساس الاحکام فى تنقیح عمده المسائل الاصول بالاحکام
۳ـ تنقیح الفصول فى شرح التجرید
۴ـ حجیه المظنه
۵ـ عین الاصول
۶ـ عین الیقین
۷ـ مفتاح الاحکام فى اصول الفقه یا مفتاح الاصول
۸ـ مناهج الاحکام فى اصول الفقه یا مناهج الاصول الى على الاصول
فهرست کتابهاى ریاضى و هیئت
۱ـ شرح محصل الهیئه
۲ـ شرح رساله الحساب
۳ـ حاشیه اکرنا ذوسیوس حاشیه بر تحریر اکر مولى مهدى نراقى
فهرست کتابهاى فلسفى
۱ـ سیف الامه و برهان المله
فهرست کتابهاى اخلاقى
۱ـ معراج السعاده
فهرست کتابهاى متفرقه
۱ـ دیوان صفائى نراقى
۲ـ خزائن
۳ـ طاقدیس یا مثنوى لسان الغیب یا مثنوى شفائى
۴ـ مشکلات العلوم
۵ـ شرح حدیث جسد المیت
گفتار بزرگان
۱ـ سید محمد شفیع جاپلقى بروجردى از شاگردان وى
الفاضل العالم المحقق المدقق، و البحر الزاخر الفائق على الاوائل و الاواخر، و الجامع بین المعقول و المنقول برادر وى حاج مولى محمد مهدى نراقى معروف به آقا بزرگ (الروضه البهیه فى الاجازات الشفیعیه /۱۶)
۲ـ الاستاذ الاعلم و الشیخ المعظم البحر المتلاطم المواج، الذى ملأ ذکر مفاخر جمیع الفجاج عمده فقهاء الکرام و زبده العلما الفخام (لباب الالقاب/۱۷۵)
۳ـ صاحب لباب الالقاب:
هو کوالده القمقام من مشاهیر علماء الاسلام و معاریف الفقها الاعلام بل کان اعلمهم و افقههم و افضلهم و اتقنهم فى عصره و اشهرهم فى دهره (لباب الالقاب/۹۴)
۴ـ صاحب روضات الجنات
فحل الفحول و فخر اهل المعقول و المنقول، العارج الى ذروه معارج الرفعه و التراقى الحاج مولانا احمد بن مهدى بن ابىذر الکاشانى النراقى، کان بحر مواجا و یما عجاجا و استاذا ماهرا و عمادا کابرا و ادیبا شاعرا من کبراء الدین و عظماء المجتهدین (روضات ۱/۹۵)
۵ـ شیخ آقا بزرگ تهرانى عالم کبیر و فقیه بارع و مصنف جلیل و جامع متبحر و رئیس مطاع و کان رحمه الله من الصلحاء الاتقیاء و الابرا و الاخیار عطوفا على الفقراء شفیقا على الضعفاء، ساعیا فى قضاء الحوائج (الکرام البرره ۱/۱۱۶)
۶ـ محدث قمى در الفوائد الرضویه: / ۴۱۰:
العالم العابد و الفاضل الفقیه النبیه و الشاعر الادیب، السراج الوهاج و البحر العجاج فحل الفحول و بحر اهل المعقول و المنقول.
۷ـ علامه محمد على مدرس تبریزى در ریحانه الادب ۶/ص ۱۶۰
من فحول علماء الدین و اکابر المجتهدین فقیه اصولى محدث رجالى، نجومى و ریاضى متبحر فى المعقول و المنقول و استاذ ماهر و شاعر بلیغ و زاهد متقى
وفات فاضل نرافى
این ستاره فروزان آسمان فقه و فقاهت در ۲۳ ربیع الثانى سال ۱۲۴۵ ق در اثر بیمارى وبا که نراق و کاشان و اطراف آن را فراگرفته بود چشم از جهان فروبست بدن مطهر او به نجف اشرف منتقل و در جانب صحن مرتضوى و پشت سر مبارک مولى الموحدین على بن ابى طالب (ع) و در کنار قبر پدر بزرگوارش به خاک سپرده شد.
پىنوشتها:
.۱ الذریعه ۱/۱۴۵، روضات الجنات ۷/ ۲۰۰
.۲ تاریخ سیاسى و دیپلماسى ایران صفحه ۲۱۱، ناسخ التواریخ ۱/۳۵۸، ۳۵۹
.۳ الخزائن
