در منابع تاریخی اعم از کتب تاریخی، اسناد مکتوب، سفرنامه ها واسناد تصویری(عکس ها) به وضوح به این مساله اشاره شده و مدارک و شواهد ارزشمندی از این عرض ارادت در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز موجود است.

خاکساری در لباس احرام

طی قرون گذشته همه کسانی که به قصد زیارت، تجارت و حکمرانی وارد شهر مشهد شده اند، به محض ورود به این شهر راهی حرم امام رضا(ع) شده، مراسم خاکساری خود را با نهایت احترام و تواضع انجام داده و توفیق در انجام امور خود را از حضرتش طلب کرده اند.

كارشناس عكس و كارشناس مسوول بخش اطلاع رساني مديريت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی با اشاره به منابع تاریخی که از حضور زائران در حرم مطهررضوی موجود است، می گوید: گروهی از افراد در طی قرون متمادی بنا به قداست این مکان، با لباس احرام پا گذاشته و خدمت به زائران و مجاوران حرم امام رضا(ع) را با افتخار انجام داده اند.

مهدی حسامی به «تاریخ شهر مشهد» اثر مهدی سیدی اشاره دارد که در این باره می نویسد: «...بالاخره شاه عباس نیز که نزدیک مشهد رسیده بود روز 25 ذی الحجه 1006 با استقبال فرهادخان در محل توس (شهر تابران توس) روبرو شد و از همان جا «احرام طواف مرقد» امام را بست و روز 28 ذی الحجه به مشهد رسید.... در این سفر شاه به زیارت حرم رضوی و خدمت گزاری آن می پرداخت و همواره به خدمات خادم باشی گری، که در آن روضه مقدس به وی اختصاص داشت مشغولی می نمود.»

حسامی در این زمینه به عکسی که در آرشیو مرکز اسناد موجود است اشاره دارد که در تاریخ 1309قمری گرفته شده و در آن به مراسم خاکساری شاهان و رجال سیاسی دوره قاجار در حرم امام رضا(ع) اختصاص یافته است.

زائران پیاده

بنا به روایت منابع و اسناد تاریخی و واگویه های اسناد تصویری، زیارت و خاکساری حرم امام رضا(ع)، حد و مرز مشخص و معینی برای خود قائل نبوده و گروه ها ، قبایل و افراد گوناگون از مسافت های دور و نزدیک و با  تحمل سختی و مشقت فراوان به پای بوسی امام هشتم(ع) نائل می شدند.

در سفرنامه وقارالدوله سکینه سلطان آمده است: ... جمعه غره رجب المجرب، منزل بیست و هشتم مراجعت از شیراز امروز باید به قم برویم. صبح ادای فریضه نموده، چای صرف شد. سوار شده، به راه افتادیم. نزدیک ظهر ، وارد قم شدیم. عصری زیارت رفتیم. جای همه دوستان خالیست. نایب الزیاره همه هستم. زیارت مفصل خوانده، نماز سلمان خواندم، خدایا به حق امام غریب، قسمت کن یک همچه روزی در جوار امام رضا(ع) باشم. یارب ! دعای خسته دلان ، مستجاب کن ! ....

حسامی به قدمگاه نیشابور نیز اشاره می کند که بنا به موقعیت مکانی و فاصله ای که با شهر مشهد داشته است، برای زائران حرم امام رضا(ع) جنبه آمادگی و مهیا شدن برای خاکساری بوده و در اکثر منابع به جایگاه و اهمیت این مکان نیز اشاره شده است.

جلوه هایی از خاکساری در حرم امام رضا(ع)

زیارت و خاکساری حرم امام رضا(ع) از جلوه ها و ویژگی های خاصی برخوردار بوده که همیشه و همه جا به عنوان مایه مباهات و افتخار به حساب می آمده و نقش بسیار زیادی و پر رنگ در زندگی این افراد داشته است.

كارشناس مسوول بخش اطلاع رساني مديريت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی به نایب الزیاره بودن به عنوان یکی از جلوه های ویژه خاکساری به حرم امام رضا(ع) اشاره می کند و در  توضیح آن می گوید: به محض اطلاع و آگاهی مردم یک محل و یا روستا از سفر فرد یا افرادی به شهر مشهد، به منزل او روانه شده و تمام خواسته های معنوی خود را به عنوان واسطه از مسافر آماده عزیمت به شهر مشهد طلب می کردند و او نایب الزیاره افراد در طول سفر و هنگام زیارت  به شمار می آمده است .

دخیل بستن و نذر نیز جلوه ای دیگر از این خاکساری است. در طی تاریخ افراد بنابه شرایط به وجود آمده و موقعیت های قرار گرفته شده برای برآورده شدن خواسته های خود، امام رضا(ع) را به عنوان واسطه قرار داده و از طریق نذر شکل دیگری از خاکساری خود را با این امام همام اجرا می کردند.

جلوه ای دیگر از مراسم خاکساری افراد به امام رضا(ع)، کمک و خدمت رسانی به زائران حرم امام رضا(ع) است که از دیرباز در ردیف اعمال بسیار نیک و ارزشمند محسوب می شده و می شود.

حسامی در این باره به بخشی از کتاب «مزار میر مراد؛ نمایی از مشهد قدیم» اثر غلامحسین بقیعی اشاره دارد که در آن آمده است: . . . در سال 1284ق. ناصرالدين شاه در حرم امام رضا (ع) از صبح تا ظهر در صحن عتيق شخصا كفش هاي زوار را جفت مي كرد. قبل از مراجعت به پایتخت هم یک روز از صبح تا ظهر شاهنشاه با یک دو شاخه طلا در کفشداری بزرگ صحن کهنه نشستند و به جفت کردن کفش زوار پرداختند.

سیاحان خارجی راویان احوال زائران

قدم گذاشتن زائران در حرم امام رضا(ع) و زیارت فضای داخلی حرم رضوی نهایت آرزو وکمال خاکساری به این مکان مقدس است که حالات روحی زیبایی را در زائر خلق می کند؛ این حالات از چشم سیاحان خارجی دور نمانده و بسیاری از آنان در سفرنامه های خود به توصیف حالات روحی و رفتاری زائران حرم مطهر پرداخته اند.

حسامی در این خصوص به بخشی از کتاب «زندگی و سفرنامه وامبری» اشاره دارد که در آن آمده است: «در انجام اعمال مذهبی هیچ کس در مقامی بسیار بالا و یا بسیار پایین قرار نمی گیرد، هریک سعی دارند که خود را با فروتنی خالصانه ای به جلو بکشانند تا ضریح مرصع و قفل های آویزان به درب و ضریح و یا زمین مقدس را بوسه بزنند. منظره ای دیدنی و احساس برانگیز است.  زائر، بارگاه را با حالت خشوع فراوان و عقب عقب رفتن ترک می کند.»

لقب مشهدی برای زائران بارگاه رضوی

حسامی به القاب زائرانی اشاره دارد که بعد از بازگشت از شهرهای زیارتی بدی نام شناخته می شده و یا نام شهر زیارتی را بر دیوار و یر در خانه خود حک می کردند.

وی در این خصوص به بخشی از سفرنامه سیاحان خارجی اشاره می کند. در سفرنامه «دوراند» آمده است: ... در دوره های گذشته، مسافرت به شهر مشهد با مشکلاتی از جمله عدم امنیت ، بیماری ، حمل و نقل و غیره بسیار سخت و طاقت فرسا بوده است . لذا کسانی که راهی مشهد واماکن مقدسه می شدند، لقب مشهدی را به عنوان بارزترین وجه خاکساری به حرم و بارگاه امام رضا(ع) به دوش کشیده و از ارزش و حرمت بالایی نیز بین مردم برخوردار بوده اند.

همچنین «ارنست اورسل» در سفرنامه خود به نوع معماری خانه زائران اشاره دارد: .... در گذشته حتی بر روی در و دیوار خانه های کسانی که به زیارت اماکن مقدسه و شهر مشهد شده اند سرایت کرده است؛ بالای سر در کوتاه بعضی از خانه ها، به طور یکنواخت و قراردادی ، مناظری از اعتاب مقدسه را – از قبیل مشهد، مکه ،کربلا که به وسیله صاحبخانه زیارت شده اند- گچ بری کرده اند....

آرامگاه ابدی در جوار امام رضا(ع)

وی همچنین به تصاویری از قبرستان باغ رضوان و به حسن همجواری آرامگاه ابدی به عنوان آخرین وجه خاکساری شیعیان و ارادتمندان بارگاه منور رضوی اشاره می کند. حرم امام رضا(ع) بنا به وصیت زائر وبا انتقال جنازه افراد متوفی به جوار بارگاه حرم امام رضا(ع) وشهر مشهد انتقال داده ودر این مکان به خاک سپرده شود.

از زمانی که پیکر مطهر امام رضا(ع) در این مکان مقدس و شهر مشهد به خاک سپرده شده، افراد و شخصیت های گوناگون سیاسی و نظامی و غیره، احترام و خاکساری به امام رضا (ع) را ادا کرده و به شیوه های گوناگون اجرا کرده اند.

اسناد تصويري موجود و مرتبط با خاکساری حرم امام رضا(ع) بنا به حجم و گستردگی آن در کنار سایر منابع موجود در این مرکز می تواند مورد توجه و درخواست علاقه مندان و پژوهشگران تاریخ قرار گیرد؛ در همین راستا محققان و پژوهشگران مي‌توانند با مراجعه به مراكز اسناد از جمله مركز اسناد آستان قدس رضوي به مجموعه گرانب هاي عكس‌هاي تاريخي بر جاي مانده از گذشتگان دسترسي پيدا كنند.